Ülkede üzücü ve tartışılması gereken mesele çok ama uzun süre içinde yer aldığım bu tartışmalar artık kendini tekrar etmekten öteye gidemiyor.[1] Bu kısır gündemi konuşmak yerine yaşam, insan, insanlık, özgürlük, eşitlik, teknoloji gibi konuları yapabildiğim kadar tartışmak daha ilginç geliyor bana. Bu seçim, yaşın iyice kemale ermesiyle de ilgili olabilir… Artık bu durakta da başı sonu olmayan, yanıtı bilinmeyen, biraz gereksiz, biraz fantastik, biraz tuhaf düşünme denemelerinin sırası gelmemişse, ne zaman gelecektir!

Buradaki yazı da, kafamı uzun süredir işgal eden yaşamın anlamı gibi başı sonu olmayan bir konu… Bunun gibi sorular her zaman akla takılır ama yaşın ilerlediği, geçiciliğin daha yakından algılandığı, bir başka anlatımla nafilelik duygusunun gelip çöktüğü dönemde daha bir ağırlıkları vardır. Yanıtın olmadığını biliriz; yaşamda anlam aramak yerine yaşama kendimizce bir anlam katmaktan başka yapabileceğimiz bir şey yoktur, onu da biliriz. Camus’un “varlığından kuşku duymadığın bir ‘ben’i kavramaya çalıştım mı, onu tanımlamaya, özetlemeye çalıştım mı parmaklarımın arasından akıp giden bir su oluveriyor” [2] deyişi gibi, bu sorular bizi boşluğa bakmaktan öteye götürmez. Bilime gelince bilmediklerimiz bildiklerimizden çok olduğu gibi, her gelişme noktası önceden bildiklerimizi sorgulanır hale getirmekte. Bilebildiklerimizi anlamaya/ anlatmaya çalışırken kuramdan ve Camus’un dediği gibi “imgelerden “öteye de gidemiyoruz!  Yaşamın büyüklüğü ile gizi düşünülünce imgeler ne ki!…

Oysa ben yaşama bakıp, “nedir bu hikmet-i vücut; nedir derdi” diye sormadan edemiyorum!… Mekânın ve zamanın sonsuzluğunu kaplayan bu varoluş, bu kadar tür, çeşit niyedir?  Niye hep daha fazlasını, daha gelişmişini doğurarak yoluna devam ediyor; önü, ardı nerededir? Nafile sorular biliyorum; yine de bunca bereketli, bunca heybetli, aynı zamanda bunca umursamaz olan yaşamın, bu kozmik enerjinin hepten anlamsız olup olmadığı sorusundan kaçmak kolay olmuyor. İnsanın bu çıkmaz sokaktan bir yaratan arayışına, Tanrı düşüncesine gelmesini de anlıyorum; bu bilinmezlikle yetersizliğin getirdiği uyumsuzluk ve tıkanıklıktan kaçmak ancak Tanrı düşüncesiyle mümkün.[3] Bense varoluşçu felsefeye yakınlık duyar, yaşama bizim anlam vereceğimizi kabul ederken Yaradan düşüncesiyle avunamıyorum; kaldı ki, inanç da sorulara yanıt vermiyor. Bu arada, acaba “sonsuz, sıfatsız Yaşam ile Tanrı aynı şey olabilir mi” diye sorduğum da oluyor!

Bir de, evren içinde insanın yeri, anlamı nedir sorusu var!… Milyarca yıl değişim geçirerek var olan, evren, galaksiler, dünya, insan, bakteri, canlı cansız her şeyi saran, her yerde nefes alıp veren bu sonsuz güç için bu zeki, gelişmiş varlığın ayrı bir anlamı var mı? İnsan varlığını, amaçlanmış bir gelişime mi, yoksa rastlantılara mı borçlu? Soruların inançla ilgisi büyük ama bilim açısından da önem taşımakta. Örneğin fizikçiler evrenin oluşumu, bugüne gelmesi, canlı bir yaşamın ortaya çıkmasının bir düzeni yansıttığı, bu noktaya ancak birçok gücün, maddenin özel şartlarda bir araya gelmesi ve aralarında hassas bir dengenin (uyumun) oluşmasıyla varılabileceğini kabul etmekteler. Örneğin Stephen Hawking, ”Bilim tarihi tümüyle olayların keyfi bir tarzda oluşmayıp, tanrısal olsun olmasın belli bir kurulu düzeni yansıttığının yavaş yavaş farkına varılışıdır “ diyor.[4] Bu kadar ayrıntılı, bu kadar hassasiyetle ayarlanmış bir varoluş söz konusuysa burada bir amaç olup olmadığı sorusu da kaçınılmaz… Ancak daha ilginç soru, bu noktaya varılmasında insanın rolüyle ilgili!… Tüm bu aklı dışı oluşum bu zeki varlık için midir; yoksa böyle düşünmek bilinmezlik içine sıkışmış insanın güçsüzlüğü ya da megalomanisinin sonucu mudur? İnancın yanıtını biliyoruz; evren bu şerefli mahlukat için var!… Evrenin varoluşunda insanın amaçlandığına ilişkin görüşler “zayıf ve güçlü insancı ilke” olarak fizikçiler arasında da söz konusu. Zayıf insancı ilke, “sonsuz evrende zeki yaratıkların gelişimi için gereken koşulların ancak uzay ve zamanda sınırlı, belli bölgelerde sağlanacağı” yönünde bir görüşü savunurken, güçlü insancı ilke ”tüm bu engin yapının bizim hatırımız için varolduğunu ileri” sürmekte.[5] Hadi bakalım!

Bunlardan hangisine yakınlık duyduğumu sorarsanız tek bir yanıtımın olmadığını söyleyebilirim. Örneğin Doğa’daki bolluğa baktığımda “insan ne ki” diye düşünmeden edemiyorum ama bunları kavrayan, kavramakla kalmayıp yeryüzünde başka bir yaşama hayat veren insanı düşündükçe bu farklılığı rastlantıya bağlamak çok da anlamlı gelmiyor!.. En azından evrenle insan arasında özel bir ilişki ve yakınlık olabileceğini düşünüyorum diyebilirim.

Aslında, insanın amaç olup olmadığı sorusundan çok, evrenin bütünü içinde var olan uçsuz bucaksız bir güç, bir enerji, bir yaşam olduğunu, bu yaşamın evren öncesinden sonrasına uzandığı gibi başka evrenler yaratabileceğine düşünmek daha ilgimi çekiyor. Bu sonsuz enerji ağına bir ad vermek, yaşam dediğimizde hemen aklımıza gelen insani yaşamdan ayırt etmek istiyorum; yeni, fevkalade, olağanüstü bir ad bulmaya çalışıyorum ama “büyük yaşam, büyük varoluş” dan başka bir şey bulamıyorum.  Anlama, bilme gibi sözcüklerimiz de yetersiz…

Büyük Yaşam aslında zamansız ama varlığını evrenin oluşumuyla başlayan uzay-zaman içinde düşünebiliyoruz ancak; bu büyük varoluş, sayısını bilemediğimiz, kendisini göremediğimiz trilyonlarca biçimli ve biçimsiz varlık içinde hayat bulmakta, kendisini sürdürmek için türlü kılıklara girerken devri-daim makinesi olarak ezelden ebede uzanmakta. Yaratılan bunca çeşit ve yığın içinde canlılara gelince onların yaşamı bir nebze de olsa algılamaları gibi farklılıkları var, sonu da görebiliyorlar. Yaşamın ise varlıkları ile sonlarına aldırdığı söylenemez; hangisine aldırsın ki!…

Bu aldırışsızlık üzer bazen beni… Bu açıdan Sonbahar başkadır; bu mevsimde yaşamın geçiciliği ile sonluğun hüznü her yerdedir… Sokakta yürürken önüme bir yaprak düşer hüzünlenirim. Yaşamın geçiciliğiyle ilgili bir hüzündür bu ama yalnız onunla da ilgili değildir; bir de yaşamın arsızlığı vardır…. Yeşilden kırmızıya dönmüş o yaprağın güzelliğini kimse görmez; onun gibi kimsenin görmediği, fark etmediği sayısız canlının varlığını düşünürsün; her sonbahar yaprağını döküp baharda yeşillenen ağaçları, bir iki günlük ömürleri olan hayvanlarla çiçekleri, basıp geçtiğin otları hatırlarsın… Hepsi yaşam zincirinin bir halkasıdır, doğar ve ölürler; sayısını bilemediğimiz, kendisini göremediğimiz, görsek de aldırmadığımız, bir dolu yaşam vardır böyle.

Hawking’in yukarıda yer verdiğimiz deyişini hatırlayarak, bu evrendeki varoluşun keyfilikten çok kurulu bir düzeni yansıttığını, yaratılan her varlığın bir yeri, bir nedeni, bir işlevi düşünmek de fazla işe yaramaz; bunca çeşitlilik ve bolluğun o sınırsız varoluş içinde “hiç” oldukları ortadadır. İnsan da bunlar arasındadır… Yine de yaşam denilen bu sonsuz, mucizevi güce hayranlık duymamak mümkün değildir. Sayısız tezahürünün elimizde kalan tek anlamı “yoklukla” eş olsa da,  “Sevgili arsız bir yaşam” söz konusudur! Latife Tekin’in “sevgili arsız ölüm”ü gibi… Bu mucizevi gücün, “sevgili arsız yaşamın” gizini anlamasam da gücünü, büyüklüğünü biraz olsun algılayabilmeye çalışıyorum diyebilirim.

Ne var ki, onu anlatmak için kullandığımız kavramları az çok anlasak da tam olarak algıladığımız ya da kafamızda canlandırabildiğimizi söylenemez. O nedenle, “Büyük Yaşam” diye basitçe adlandırdığım bu varoluşu, ucu bucağı, şekli şemali, önü ardı olmayan sonsuz bir devinim, sonsuz bir varoluş, sonsuz bir çeşitlilik olarak sıfatların ötesinde bir şey olarak düşünmek doğru olur gibi geliyor bana. Sonsuz diyorum ama sonsuzluğu net olarak algılamak, hayalde canlandırmak mümkün mü? sonsuzluğu nasıl algılayabiliriz!

Gök bilimcileri bazı rakamlar veriyorlar ama rakamlar da algılamayı kolaylaştırmıyor.  

Örneğin yalnızca “gözlemlenebilir evrenin” 93 milyar ışık yılı çapında olduğu tahmin edilmekte;[6] bu tahmin temelde bir cisimden yayılan ışık veya başka sinyallerin dünyadaki bir gözlemciye ulaşmasına dayanmakta. Bir ışık yılı dediğimiz mesafe 9,5 trilyon kilometre olarak hesaplandığından gözlenebilir evrenin çapı da 9,5 trilyonun 93 milyarla çarpımıyla bulunacak demektir!  Ne us ne hayal gücü yetiyor bu büyüklüğü anlamaya… Evrende büyük patlamadan sonra salınan ışığın daha dünyaya ulaşamadığı bölümler olduğundan, aslında büyüklüğünü bilemediğimiz bir kozmos içindeyiz.  Gözlenemeyen evren içinde ise daha neler var, onu da bilemiyoruz; gelecekte daha gelişmiş teknolojilerle bu bölümleri gözlemlemenin mümkün olduğu düşünülse de evrenin sürekli genişlemesi nedeniyle gözlemlenemeyen bölümler dünyadan daha da uzaklaşacağından hiçbir zaman görülememeleri mümkün.

Özetle, Çapı 12,742, ekvatordaki çevresi 40, 075 km olan bu küçücük gezegenimizin boyutlarını bile tam anlamıyla kafamızda canlandıramazken, sonsuzluk denilen şeyi bir sözcük olmanın ötesinde algılamak, evren hakkında konuşmak ne mümkün ki, büyük yaşam bu evrenin ötesinde!…

Sonsuzluğu gibi şekli şemalinin de sınırları yok yaşamın… Örneğin görünebilir evrende bile kaç galaksi, kaç güneş, kaç gezegen var bilmiyoruz.  Hubble Uzay teleskobu verilerine göre gözlemlenebilir evrende 2 trilyon galaksi, her galakside en az 100 milyon yıldız bulunduğu belirtiliyor:[7] Gökbilimci David Kornreich tüm evrende en az 10 trilyon galaksi olduğunu varsayıyormuş; her galakside Samanyolu’ndaki gibi ortalama 100 milyar yıldızın yer aldığını düşünerek toplam yıldız miktarını şu şekilde ortaya çıkarıyor:

1,000,000,000,000,000,000,000,000  (1’in yanında 24 tane sıfır var)

Daha adını bile koyamadığımız rakamlarla anlatılan bir uzay söz konusu; bu da yalnız gözlemlenebilir olan!…

Büyük yaşamın nefes alıp verdiği evreni bir yana bırakalım yeryüzünde bile, sayısı bir yana, kaç tür canlı olduğunu bilemiyoruz. Üstelik evrim tarihi düşünüldüğünde günümüzdeki türlerin var olmuş tüm türlerin yüzde 1’indan az olduğu söylenmekte: [8] Dünya üzerinde -yapılan son araştırmalara göre- 1.3 milyon hata payı ile 8.7 milyon ökaryotik (“karmaşık”/”gelişmiş”/zarlı hücre yapılı) canlı türünün, 100 milyondan fazla ise prokaryotik (“basit”/zarsız hücre yapılı) canlı türünün yaşadığı düşünülmekte. 10.500 kuş, 1 milyonu keşfedilmiş 5 milyon böcek, 45 bin balık, 82 bini bilinen 215 bitki, 43 bini bilinen 567 bin mantar türü olduğu belirtilmekte ki, bunların yanında 5.600 türü bulunan memelilerin ne kadar azınlıkta kaldığı ortada. 

Yaşamın önü ardı da yok… Evrenin nerede, nasıl başladığına dair en kabul gören Büyük Patlama kuramına göre, maddenin 13,8 milyar yıl önce aşırı sıcak ve yoğun bir noktada genişlemesiyle oluştuğu düşünülmekte. Bu patlama sonucunda bugün bildiğimiz uzay-zaman oluştu. Peki Büyük Patlama öncesi durum nedir; bilinmiyor! Hawking, Büyük Patlama öncesi gözlemlenemeyeceği, dolayısıyla bu andan öncesi için bilimin kuralları işleyemeyeceğinden o andan önceki olayların görmezlikten gelinebileceğini söylerken, zamanı da, “daha önceki zamanlar tanımlanamayacağı için, büyük patlama ile” başlatmakta:[9]  Aynı sayfada “Genişleyen bir evren bir yaratıcının varlığını dışlamıyor ama onun bu işi becerdiği zamana ilişkin sınırlama getiriyor” cümlesi ile de gözlemlenemeyen patlama anının öncesinin artık bilimin değil inancın işi olduğuna işaret etmekte. Evreni ve zamanı büyük patlamayla ilişkilendirsek de ondan öncesini bir hiçlik olarak düşünmek zor; o nedenle bu konularda çalışan fizikçilerin kimi itici veya çekici atomik elementlerden, kimi birbirine paralel bebek evrenlerden söz ederken, kimi de büyük patlamanın bir başlangıç değil daralan evrenin tekrar genişleme dönemine geçtiği an olduğunu söylemekte.[10] Henüz kabul görmüş bir kuram yok olmasa da evrenin öncesi olduğu kuşkusuz!…

Kısacası Big Bang öncesini de sonrasını da kapsayan bir enerjinin varlığını, sıfır noktasında da olsa maddeyi uzay-zaman yaratacak bir genişliğe ve değişime uğratan bir büyük gücü düşünmemek mümkün değil. Big Bang’den bu yana evreni genişleten gücün “karanlık enerji” olduğu da düşünülüyor:[11] Okuduğum makalede bundan ilk defa bahseden teorik fizikçininAlan Harvey Guth olduğu ve “Evren genişliyor ise bunun bir kaynağı olmalı!” dediğinden, gözlemlenemeyen ama “var olduğu” düşünülen bu kaynağın da “karanlık enerji” olduğundan söz edilmekte. Aynı yazıda evrenin sonu için de genişleyip parçalanmasından “ısı ölümüne”, içine çökmesinden yeni bir evren oluşumuna uzanan birçok kuram var.. Karanlık madde ve karanlık enerjiye ilişkin bilgiler arttıkça farklı senaryoların ortaya çıkması da bekleniyor.

Sonuç; evreni başlatan ve bitirecek olan bir yaşamsal enerji, bir büyük yaşam var!… Karanlık mı aydınlık mı onu bilemiyoruz ama büyük yaşamın değişik bir formatından başka bir şey olabilir mi?

Ne astrofizikçiyim ne de fizyolojist; evrenin başlangıcı veya sonunu açıklamaya çalışan bu görüşler üzerine bir yorumda bulunmam mümkün değil; böyle bir iddiam da niyetim de yok. Ama okuduklarım, bana büyük yaşamın evrenle sınırlı olmadığını, varlığının evrenin oluşumuna yol açması gibi dünyanın ya da evrenin sonunu da getirerek başka yaşamlara hayat vereceğini söylüyor ki, adsız, cisimsiz, önsüz, sonsuz “sevgili arsız yaşama” ilgim artıyor!…  

Önü ardı olmayan, şekli şemali bulunmayan, ucu bucağına erişilemeyen bu büyük yaşamın, yaşamsal gücün evrimi de büyüleyici…  Gazdan, ısıdan evreni yaratmakta,  evren içinde cansız maddeden canlı maddeye, tek hücreden çok hücreye, sonunda insana uzananı bir evrime yol açmakta; evrimleşme sürecinin daha nelere yol açacağı da bilinemiyor; açık uçlu bir denklem…  Heyecan verici değil mi? Can verdiği her yaşam alanında trilyonlarca başka canlı da hayat bulmakta. Örneğin insan vücudunu oluşturan insan hücreleri 30 trilyon civarındayken, bu vücudun 39 trilyon insan dışı hücre (bakteriler, virüsler, mantarlar, tek hücreli canlılar, mikroplar gibi) barındırdığı anlaşılmakta ki, insan vücudu “mikrobiyata metropolü” olarak adlandırılmakta. [12] Evren içinde ”hiç” diyebileceğimiz insan vücudu mikroplar, bakteriler için bir evren!

Ya insan; kendini yalnız dünyanın değil, evrenin merkezine oturtan insan!…  

İnsanı, evrenin, kozmik yaşamın bir amacı olarak görmesem de özel bir yeri olduğunu yadsıyamıyorum. Evet, evren bir yana, yeryüzündeki yaşamın sonsuzluğu düşünüldüğünde bile insan yaşamı niceliksel anlamda bir “hiç”; ama yeryüzündeki evrim halkasında bir son olarak cüssesinden büyük yeri olduğu ortada. Farklılığı veya özelliği de, yalnız zekasından değil, bu zekanın yaratıcılığından gelmekte. Yarattığı uygarlıkla yeryüzünde baskın duruma gelmiş bir canlı türü söz konusu; bu tür, doğal yaşamın dışında “insani yaşam” diyebileceğimiz “toplumsal-kültürel bir yaşam” yaratmış, dünyayı “insanlaştırmış” durumda!… Yeryüzünde artık bilim, tarih, teknik, sanat gibi insan yaratımı ve üretimiyle biçimlenen bir “insan dünyası” var ve bu dünya doğal yaşamın ötesinde/üstünde bir gerçeklik kazanmış durumda.  Yaratılan kadar yaratıcı konumunda olan insanın yapay zekâ, gen teknolojisi gibi alanlardaki iddiaları düşünülürse yaratıcılığının daha farklı yaşam alanları açması da beklenmekte.

İnsan yaratıcılığı, ”doğayı mı taklit ediyor; yoksa ondan farklı mı” sorusu da aklıma düşmüyor değil. Doğanın bir varlığı olarak insanın kendi ürettiği yaşamın doğasından izler taşıması kaçınılmaz ama bunun ötesi olduğu da kuşkusuz.  Hayır, yaratıcılığının boyutlarını ya da niceliğini konu etmiyorum; niteliksel anlamda doğadan farkı ne? En dikkati çeken farklılığı, sanırım, insani yaşamda doğayı aşmak, büyük yaşamın vurdumduymaz özelliğini değiştirmek, “türüne sahip çıkmak” olarak adlandırabileceğimiz çabasında…  Bu sahip çıkmanın toplumda yaşamak, dayanışmaya ve işbirliğine ihtiyaç duymakla ilgili olduğu kuşkusuz. Ne kadar değiştirebildiği meselesi tartışmalı olsa da “insanlık” diye yücelttiğimiz kavram bu çabalarla ilgili.

Kant, insanın hem doğal hem toplumsal bir varlık olduğunu, bu nedenle beni veya doğası ile toplum halinde yaşama ihtiyacı arasında bir karşıtlık (antagonizma) yaşadığından söz ederken, bu antagonizmayı doğanın insanın yeteneklerinin gelişmesini sağlamak için kullandığı araç olarak da nitelendirmekte:[13] Antagonizmanın insanın gelişmesi için itici güç olduğunu söylerken, toplum haline yaşamanın getirdiği şeref, itibar, güç, sevgi, saygı, destek, işbirliği gibi ihtiyaçlar, değerler veya zorunlulukların bu çatışmada beni (doğayı) sınırladığını ileri sürmekte. Akla yatkın… Bu ikisi arasındaki çatışmanın çözümü zaman, yer, kişi ve koşullara göre değişirken, yalnız bireyin değil insanlığın gelişiminde de bunun rol oynadığını ve çatışmanın insandan, toplumdan, birlikte yaşamaktan yana çözülmesinin insani gelişme yönünde ilerlemek anlamına geldiğini düşünebiliriz. Örneğin köleliğin sona erdirilmesinden sınıfsal mücadelelere uzanan hak arayışlarını, insan hak ve özgürlükleri, demokrasi gibi kazanımları bu bağlamda görmek mümkün.

Kısaca söylersek, uzun mücadelelerle sağlanmış özgürlük, eşitlik, kardeşlik gibi değerler, insanı güçlü olana karşı koruyacak insan hakları, demokrasi, hukuk devleti, yargı bağımsızlığı, laiklik gibi kurumlar, sosyal devlet gibi bir ölçüde de olsa eşitlik ve adaleti sağlamaya yönelik gelişmeleri insani yaşamı doğadan ayıran temel özellikler olarak görmek mümkün. Bunlar, doğadaki vurdumduymazlığın tersine, “insanın insanla dayanışması” anlamını taşımakta,  insanlığın doğal yaşamdan farklılaşmasını sağlamaktadır. Ne yazık ki, hem bu kazanım ve gelişmeler oldukça kırılgan hem de insanın, bütünü görmek yerine kendini birilerinden ayırmak için milliyet, ırk, din, dil, cinsiyet, sınıf gibi farklar yaratma aymazlığı büyük.  Kapitalist ekonomi ile hegemonik dünyadan oluşan kurulu düzen de ayrılıkların üzerinde tepinirken kazanımları aşma, geçersiz kılma peşinde.

İnsanlığın bugünkü halini anlatmak uzun sürer, girmeyeceğim. Ancak özellikle kapitalist ekonomide doğal yaşam benzeri arsızlık veya doyumsuzluk, hep “daha fazla” isteği, “çalıştırma ve üretme” gayreti, “gelişme-geliştirme” merakı, “rekabet ve tasfiye” eğilimlerinin baskın olduğuna kuşku yok. İnsanı “homo economicus“ olarak gören bu ekonomik anlayışın yeryüzünün neredeyse bütününde egemenlik kazanmasında doğadaki bencillik, doyumsuzluk, aldırışsızlık gibi özelliklerinin insanlarda da bulunmasının payı olduğu düşünülebilir ancak sistemin bunu güçlendirmek için elinden geleni yaptığı ortada. Özellikle küreselleşme sonrası kazandığı güçle kapitalizmin ekonomik sistemin ötesine geçerek toplumsal-kültürel sistem haline geldiğini görüyoruz ki, böylece sistem daha fazla üretim, daha fazla tüketim, daha fazla kar, daha ileri teknoloji, daha fazla çeşit derken, bu istemi daha uzun ömür, daha son model, daha hızlı araba, daha akıllı, daha donanımlı ev, daha teknolojik aygıt, daha lüks tatiller isteyen insanlarla var kılmakta. Bunları gerçekleştirme yollarını yaratarak güçlendirmeyi başardığı da ortada. Reklamların, kartların, kredilerin işi ne!…

Özetle, insani yaşamın ekonomik-teknolojik yanı durmadan gelişir, büyür ve yenilenirken, insani değerler ve ahlaki kaygılar açısından çok gerilerde kalmakta.

Ne var ki, aldatıcı bir rehavete kapılan insanın tüketim toplumuna ve düzene teslimiyeti sağlanırken, yeryüzü ve doğa üzerinde tehlikeler, tehditler artmakta; acımasız rekabetin, eşitsizlik ve adaletsizliğin yol açtığı küresel ve toplumsal kutuplaşmalar yaşamı her yerde güvensiz ve tehlikeli hale getirmektedir. Öyle ki, daha fazla büyüme, zenginlik, üretim, tüketim derken yeryüzünü tüketmekteyiz. Dünyanın az gelişmiş bölgelerinin gelişmiş dünyadaki yaşam düzeyine erişme istekleri düşünülürse bunu sürdürmek için bir değil birkaç dünyaya ihtiyacımız olduğunu anlıyoruz! Öte yandan insanlık bunca gelişmeye rağmen yoksulluğu, eğitimsizliği, işsizliği, küresel ve toplumsal gelir adaletsizliğini önleyemediği gibi,-sistemin böyle bir niyeti de yok zaten – bunca bilgi, deneyim, gelişmeye karşın savaşları durduramaması gibi, silahlanma yarışına girmekten, durmadan yeni ve daha güçlü silahlar üretmekten de geri durmuyor. Post-modern, post-kapitalist diye adlandırılan postlar dünyasında toplumsal-siyasal-kültürel kazanımların kırılganlığı artarken, -demokrasinin, insan haklarının hali ortada- ekonomik ve siyasal egemenlerin gücü gibi doymazlığı, yozlaşması gibi manipülasyonları da büyümekte.

Sonuç olarak “insan eliyle yaratılan yaşamın” maddi (ekonomik-teknolojik) alandaki gelişmelerine bakılırsa hayli gelişmiş olduğu, buna karşın insani ve etik değerlere (insana ve topluma dair ahlaki, yasal, siyasal haklar, özgürlükler ve güvenceler, yeryüzündeki, yaşam ve birbirlerine ilişkin duyarlılıklar gibi) gelindiğinde gelişmelerin çok sınırlı, çok yetersiz kaldığını söylemek gerek. Kısacası ekonomik -teknolojik gelişme ile insani gelişme arasındaki makas büyük; biri koca atılımlar yapıyor, öteki sürekli yalpalamakta!… İçinde bulunduğumuz “makine çağının” ve getireceği teknolojik gelişmelerin, insanlığın nereye gideceği konusundaki kaygı ve kuşkuları arttırdığı da söylenebilir. Bu konuda teknolojinin tarafsız olduğu, nereye gideceğinin insana bağlı olduğu söylense de, insanın bugünkü anlayışı, değerleri ve yaşam biçimi dikkate alınırsa teknolojinin doğrultusunun piyasadan insana çevrilmesini beklemek zor. Örneğin bu gelişmelerin yeryüzündeki yaşam açısından yarattığı tehlikeler yeterince algılanmadığı gibi, makineler dünyasına sürüklenen, birbirinden çok cep telefonları, bilgisayarlarla iletişim halinde olan insanın bu gidişi durdurma niyeti olduğu da söylenemez.  İnsanın uzaya açılma merakı da düşünülürse başka gezegenleri “fethe” kalkan insanlığın tüm kötülükler ile tehlikeleri oralara taşıma ihtimali daha büyük. Kurgubilim kitaplarından uzay filmlerine kadar hepsi zaten bunu anlatıyor!

Yazıyı bitirirken söylenebilecek son şey, insanlığın kendi üzerine düşünme ihtiyacının bugün eskisinden büyük olduğu…

Bu konularda düşünen, yazan az değil. 2020 yılı başında dünyayı saran ve 2,5 milyon insanın ölümüne yol açtığı gibi ekonomi ve istihdam açısından büyük sorunlara neden olan Covid-19 salgınının da, daha geniş çevrelerde farklı bir dünya, farklı bir yaşam gerektiği yolundaki tartışmalara yol açtığını biliyoruz. Henüz bir değişiklik olmasa da, Noam Chomsky’inin dediği gibi, [14]“koronanın iyi yanı, belki de insanları nasıl bir dünya istediğimiz konusunda düşünmeye itmesi” olabilir. Nasıl bir gelecek istediğimiz konusu da kolay değil kuşkusuz; herkese göre değişebilir. Buralara girmeyeceğim…  

Bana gelince, geleceğin bugünkünden farklı olmasının, öncelikle, daha fazla üretmeyi, zenginleşmeyi değil dayanışma ve paylaşmayı, şu ülkeyi, bu milleti değil insanlığın bütününü ve ona yurt olan yeryüzünü ve yeryüzündeki tüm yaşamı dikkate alacak bir anlayış/kavrayışla ilgili olduğunu düşünüyorum.

---

[1] Bu tartışmalara katılmama konusunda bir günah çıkarmak gerekirse şunları söyleyebilirim. Evet, bu ülkede demokrasi, hukuk, yargı, adalet, özgürlük gibi nereye baksanız yıllardır sürüp giden bir çöküş söz konusu, bunlar karşısında tepki duymamak, tartışmamak da mümkün değil; yıllarca bunu yaptım. Ancak özellikle siyasal alandaki kısırlık nedeniyle tartışmaların kendimizi tatmin etmekten öteye gittiğini söylemek zor. Hele durmadan yapay gündem yaratan bir iktidar söz konusuysa, “araç” olmak da söz konusu!… Bu çöküşten ve araçsal konumdan çıkış düşünüldüğünde en başta siyasal tıkanıklığı gidermek gerektiği ortada;  oysa siyasal muhalefet iktidarı eleştirmeyi siyaset yapmak olarak görüp, kendi siyasetlerini geliştirmeyi, ülke, dünya değişirken bu değişiklere yanıt verecek bir değişim arayışını unutmuş durumda. Buna değinenleri ise duymak bile istemiyor. Konuşulan kavramlar, değerler ve kurumların ne anlama geldiği, tarihsel-toplumsal bağlantıları, bugünkü koşullarında nasıl geliştirilecekleri gibi soyut ama kaçınılmaz tartışmalar ise artık bu ülkede bulunmuyor. Bu duraklama ve geri gidişin hem entelektüel hem pratik anlamda ülkenin geleceği açısından kaygı verici olduğu kuşkusuz. Kendi adıma ise bu kısır döngüye katılmak yerine merak ettiğim konulara dalmak bana daha anlamlı geliyor.

[2] Albert Camus (2016), Sisisfos Sömyleni, Can Yayınları, İstanbul, s; 36-37

[3] Age, s; 50.

[4] Stephen W. Hawking (1991), Zamanın Kısa Tarihi, çev: Sabit Say; Murat Uraz, Milliyet Yayınların, İstanbul, s; 134.

[5] Age, s; 135-137.

[6] Vikipedi (2021) Gözlemlenebilir Evren, www. tr.vikipedi.org/ 

[7] Gökhan Öztürk ( 2017, “Evrende Kaç Tane Yıldız Var?” Bilimpro, http://www.bilimpro.com

[8] Çağrı Mert Bakırcı (2015), “Dünya Üzerinde Kaç Tür var?”, Evrim Ağacı, http://www.evrimagaci.org/

[9] Hawking, age, s; 21

[10] Stephanie Pappas (20199, “Büyük Patlamadan Önce Ne Vardı, Ne Oldu?” Evrim Ağacı, http://www.evrimagaci.org/

[11] Yusuf İğın,(2020), “Evrenin Sonu: Evren Nasıl Sona Erecek? Evrenin Sonuna Dair Olası Senaryolar Neler?”, Evrim Ağacı, http://www.evrimagaci.org/

[12] Gökhan Kodalak (2017), “Mikrobiyata Metropolü ya da İnsan Vücudu”, Manifold, http://www.manifold.press/

[13] Immanuel Kant (tarihsiz) “Dünya Yurttaşlığı Amacına Yönelik Genel bir Tarih Düşüncesi”, çev. Uluğ Nutku, Filozoflar ve Düşündüren Sözleri, http://www.duşundurensozler.blogspot.com

[14] Noam Chomsky (2020), “Koranın iyi yanı, belki de insanları nasıl bir dünya istediğimiz konusunda düşünmeye itmesi olacak”, Medyascope, http://medyascope.tv/ 4 Nisan 2020.

Hem iddialı hem naif bir kavramdan söz ediyoruz.; hem yeryüzüne ve insanlığa karşı duyarlı ve sorumlu olmayı gerektirecek bir iddia hem bu kadar bölünmüş ve kavgalı dünyada erişilmesi zor bir hayal… Öyle de olsa, tüm uzaklık ve yabancılıklarımıza karşı birçok yönden küreselleşen ve yakınlaşan bir dünya söz konusu ve bu dünyanın birçok sorunun ortak olduğu, bu sorunların küresel çözümler beklediğine kuşku yok. Öyleyse neden düşünmeyelim?

Bugün hangi ülkeye gitsek, “nasıl bir dünyada yaşıyoruz” sorusuna çoğunlukla tehlikelerin  ve korkuların arttığı  bir dünya diye yanıt verileceğini düşünebiliriz. Yeryüzündeki yaşamı tehlikeye atan küresel ısınma bir yanda, bitmeyen savaşlar öte yanda… Artan eşitsizlik ve adaletsizlikler bir yanda, farklılıklarımızın ve bölünmüşlüğümüzün bilenmesi öte yanda… İnsanlığın hizmetinde olabilecekken piyasanın hizmetinde çalışan teknolojik gelişmeler bir yanda, bu teknolojilerle hem avutulan hem uyutulan insanlar öte yanda… Böyle bir dünyada tepedeki güçler ve karar vericiler dışında kimse için huzur ve güvenin olmadığı ortada. Yüzbinlerce insani ölüme sürükleyen ve toplumsal yaşamı alt üst eden küresel pandeminin de bu korkulara tüy diktiğine kuşu yok!

İnsanı, insanlığı aramak, insanı güçlendirmek!

Yaşadığı korku ve kaygılara karşın bunlara karşı sesini yükseltecek  ve bu gidişi durduracak olan da “İnsan”… İklim krizinden son yıllarda baş döndüren bir hızla ilerleyen teknolojik gelişmelere kadar neyle uğraşırsanız uğraşın sözün gelip dayandığı yer insan. Örneğin teknolojini hızı ve olasılıkları birçok yazarı teknoloji ve insan ilişkilerini irdelemeye iterken, olumlu veya olumsuz olasılıklardan söz edilse de, teknolojik geleceğin yine insanın seçimlerine bağlı olarak biçimleneceği noktasına gelinmekte. Gerçekten öyle; ancak geleceğimizi bağladığımız bu insan kim, insanlık ailesi ne durumda gibi sorular da var ki, asıl tartışma konuları buralarda. İnsanın kim olduğu gibi, insanlığı etkileyen kararlara nasıl müdahil olabileceği gibi başka konular da var ki, bunları tartışmadan “her şey insana bağlı“ demek pek bir şey ifade etmiyor.

“İnsan kim” sorusu öyle kolay yanıtlanacak bir soru değil; doğal varlığından tarihsel/toplumsal/kültürel varlığına uzanan ve tartışılmayı gerektiren o kadar çok boyut var ki, bu yazıyı aşar. Öte yandan günümüzde “insanmerkezci” yaklaşımların eleştirildiği ve tüm canlıları, hatta makineleri kapsamak üzere “insansonrası”(posthuman)  denilen yeni bir insan anlayışının gerekliliği de tartışılmakta ki,[1] yeryüzündeki yaşamdan söz ederken dikkate almamak mümkün değil. Tartışmayı, bu dallı budaklı konulara girmeden, bugünkü “insan çağı“ (antroposen) denilen çağ ve “insanlık” olarak durumuyla sınırlayarak  birkaç konuyu tartışmak istiyorum.

Her şeyden önce, kabul etmek gerekir ki insan çağı yalnız bugüne özgü değil.  Yeryüzündeki her şey insanın, “homo faber” in eseri; kutsallıklardan kurtulup kendini ifade etmek açısından daha özgürleştiği Rönesans’dan buyana izlerinin arttığına da kuşku yok. Bugün ise, teknolojik gelişmelerin sağladığı olanaklarla Harrari’ni deyimiyle “tanrılaşan” (Homo Deus) insandan söz edilmekte.[2] Ancak Homo Deus’un yarattığı dünya ile ilgili, yukarıda da değinildiği gibi, kaygı ve korkular büyük. Toplumsal bir varlık olarak insan birlikte yaşamak için her zaman ahlaki değer ve kurallara ihtiyaç duyarken, günümüz dünyasının birlikte yaşamayı tehlikeye sokan yanı, ahlaki çöküntüsü çok. Birçok yazarın kapitalizmle ilişkilendirerek dile getirdikleri araçsallaşan akıl, tüketim toplumu, endüstrileşen kültür gibi özelliklerle birlikte insanın birbirine benzer ve tek boyutlu, düzenle uyumlu ve kendi başına düşünmekten, eleştirmekten uzak hale gelmesi, -hatta “şeyleşmesi”- söz konusu ki,[3] bunların yol açtığı huzursuz ve güvensiz dünya ile taşıdığı tehlike potansiyelini dikkate alarak “zincirlerinden boşalmış insan çağından” söz etmek abartı olmasa gerek.

İnsanlık uzaya, algoritmalara,  yapay zekaya, biyonik insana doğru gidiyor ama tarihsel/toplumsal anlamda uzun süredir, -orada burada görülen toplumsal hareketlilik bir yana- hareketlilikten çok “teslimiyet“ içinde… Bir bakıma, 80’lerde “tarih bitti “diyen Fukuyama’nın çok da haksız olmadığını söylemek mümkün. Önce Sovyetler Birliği’nin, arkadan Çin’in küresel piyasaya ya da kapitalizme katılmalarıyla -savaşlar bitmese de- ideolojik/siyasal çatışma ya da alternatif arayışı sona ermiş göründüğü gibi, insan da -bazı sıkıntıları, itirazları olsa da- büyük ölçüde düzeni kabullenmiş, sıkıntılarının bu düzen içinde çözümünü bekler durumda!… Kısacası siyaseti, ekonomisi ve kültürüyle birlikte bu dünya düzeni birey nezdinde meşruiyet sağlamış görünüyor.[4]

Bir yanda siyasal demokrasi, öte yanda tüketim toplumunun getirdiği rahatlık ve olanaklar genel olarak bireye/insana yeter görünüyor;  ancak bu teslimiyetin özne/fail olarak insanın düşünme/ eyleme/müdahil olma kapasitesini sınırladığına da kuşku yok.. Rahatı yerindeyse neden müdahil olsun ki diye de sorulabilir tabii!… Oysa artan eşitsizlik ve adaletsizlikler-vicdani rahatsızlık bir yana- savaş, terör, göç gibi sonuçlarıyla her ülkedeki insanın hayatını etkilemekte; gelişmiş ülkelerde bile siyasetin yozlaştığı ve önlenemeyen vergi cennetlerinin her ülkedeki insanın refahından çaldığı ortada ve ne kadar kendini kurtarmış olursa olsun iklim kriziyle yeryüzündeki yaşam herkes için tehlikede… Buna karşın küresel ısınma konusunda bile yaygın bir karşı koyuştan, genel bir davranış değişikliğinden söz edemiyoruz. Bilim insanlarınca hazırlanan ve gerçekçi önlemler alınmazsa bir felakete doğru gittiğimizi gösteren onlarca bilimsel rapor, bu konuda yazılmış sayısız kitap ve makale bir yana, iklim değişiklikleri artık görülmeyecek gibi değil!… Gençler ve çocuklar uyanmış büyüklerini uyarmaktalar ama bugünkü düzenin bekçileri gibi insanlar da aymazlıktan kurtulamıyor.

Saramago’nun insanların peş peşe kör oldukları kaotik bir ortamda hayatta kalabilmek için insanların ne kadar vahşileşebildiklerini anlattığı “Körlük” adlı kitaptaki son cümleleri şöyledir:[5] “Neden kör olduk, Bilmiyorum, belki bir gün nedenini öğreniriz, Ne düşündüğümü söyleyeyim mi sana, Söyle, Bence biz kör olmadık, biz zaten kördük, Gören körler mi, gördüğü halde görmeyen körler.”

Yalnız küresel ısınma değil görülecek daha çok şey var… Bugün anayasa, insan hakları, erkler ayrılığı, hukuk devleti  gibi liberal demokrasinin “vezirleri”  ahı gitmiş vahı kalmış duruma geldiklerinden, halk egemenliği denilen demokrasi “illüzyon” gösterine dönmüş durumda. Ekonomik açıdan, serbest piyasanın serbestliği ancak “bakkala çakkala” yeterken, küreselleşen kapitalizmin dünya çapında yarattığı emme basma tulumbanın kimlere çalıştığını kriz zamanlarında bile büyüyen küresel şirketler ile artan dolar milyarderleri göstermekte. Teknolojik gelişme desen, tekelci küresel şirketlerin elinde; o nedenle kabaca nitelersek, ya daha fazla öldürme ya daha fazla  satma üzerine kurulu bir gelişme hattından çıkamıyoruz.

İnsanlığın hali de ortada; acımasızlığı, yıkımı, kırımı, adaletsizliği bitmeyen bir dünyada teknolojik oyuncaklarla uygarlaştığını düşünüyor ama gerçekte barbarlıktan kurtulamıyor. Hala birilerinin onu millet, din, mezhep, renk, ırk diye birbirine kırdırmasını kabul etmeye, “bayrak ile davaların” peşinde koşmaya meraklı!… Farklılıklarıyla övünmeyi marifet sanıp hem farklı hem bir olduğunu göremeyecek kadar gafil…Ama bu gafletiyle de hem kendisinin hem dünyanın mezarının kazılmasına alet olmakta ki, buna insanlığın laneti de denilebilir!…

Yaşananlarda insandan çok egemen dünya düzeninin payı olduğu düşünülürse, insana bu kadar yüklenmek de pek anlamlı gelmeyebilir. Ancak olumsuz gelişmeleri yaratanlardan bunu değiştirmeleri beklenemeyeceğine göre, değişimi yaratacak olan ancak insan ve onun değişimi olabilir. Bu dünyanın iklim krizinden küresel salgına kadar ipliği pazara çıkarken, egemen güçlerin nasıl davrandıklarını gördük. Sera gazının sınırlanmasını bile başaramıyorlar; küresel salgını nasıl yönettikleri ortada; ortalığa düşmanlık salıyorlar ama uluslararası göçlerin asıl sebebi kendileri… Bize de, “hakikat sonrasının” yalan dolanları ile  popülizmin kandırmalarına inanmak düşüyor.

O nedenle görmek, fark etmek, bilmek ve daha iyi bir dünyanın onlarla da, kendiliğinden de gelmeyeceğini bilmek durumundayız.  O nedenle yeryüzündeki yaşam ve insanlıkla ilgili gelişmeleri bir avuç insanın elinden almak, insana/insanlığa açmak durumundayız. Ancak, “görme-bilme-ilgilenme” sınırlarını genişleterek, “yeryüzü ve insanlık” konularında bilinç geliştirerek bu yeryüzünde birlikte yaşamayı küresel bir değer, bir hak, bir ilke olarak önüne koyan insanı, onunla birlikte yeni bir uygarlık ve insanlığı düşleyebiliriz.

Bu konuda siyasal bir çıkış yapmaya en uygun aday sol ama solun da geleneksel yaklaşım ve politikalarından çıkamadığı görülüyor. Oysa tüm göstergeler ve ortak acılar, solun insanlığın sorunlarıyla buluşup bunları küresel bir siyasete dönüştürmesi gereğine işaret ediyor. “Sol insanlığa, insanlık sola muhtaç” başlıklı yazımda,[6] solun “küreselleşme ve insanlığı buluşturma” gibi düşünsel devrimlere ihtiyacı olduğu üzerinde durmuş ve yazıyı şöyle bitirmiştim: “Sonuç olarak, solun, kitleleri kitlelerle, ulusalı küreselle, özgürlük ve eşitliği dayanışmayla, emeği insanla, insanı yeryüzüyle buluşturmak gibi bir devrim ihtiyacı  olduğunu söylemek gerekiyor. Gerisi Sola kalmış!… “

Küreselleşen kapitalizmden ötesi yok mu!…

Serbest piyasanın mimarları 80 sonrasında fiyakalı bir kavramla liberal ekonominin küresel çapta egemenliğini ilan ettiler; yanında da insan haklarından demokrasiye, dünya barışına uzanan bir sürü vaat!… O günden buyana el hak daha zengin bir dünya var ama bir o kadar da siyasal, ekonomik, teknoloji ve gelir dağılımı açısında kutuplaşan bir dünya söz konusu. Kapitalizm ve pazar küreselleşti ama ticaretin/paranın tadını alan toplumların savaşların anlamsızlığını öğreneceği beklenirken öyle olmadı. Aksine bitmeyen savaşlar ilan edilmeyen bir üçüncü dünya savaşı yaşandığını söylenmesine yol açıyor ki, yanlış değil… Hatta küreselleşme bir şeyleri yakınlaştırırken başka bir şeyleri de uzaklaştırdığından toplumlar arasındaki kutuplaşma gibi düşmanlığı da arttırdı denilebilir. Mal, hizmet, teknoloji dolaşımı, iletişim, ulaşım kolaylıkları açısından dünya küresel köye dönerken, ne dünya ahalisi dilinden rengine, dininden imanına, taşından toprağına kadar ayrılık sevdalısı, farklılık delisi olmaktan vazgeçti, ne de maddi zenginliği arttıkça hırsı da, bencilliği de büyüyen egemenlerin geçmişteki “Haçlı Savaşları” gibi bugün vekalet savaşlarını kullanmasına son verilebildi. Kısacası hegemonya mücadelesi, silahlanma yarışı, şu veya bu kılığa bürünerek sürüp giden çıkar savaşları azalmayıp artarken, ekonomik gelişme ve zenginlik göz kamaştıracak bir noktaya varsa da açlık, yoksulluk, işsizlik, eşitsizlik ve adaletsizlik gibi rezillikler de önlenemedi.

Kapitalizmin küreselleşmesi,  her ülkenin küresel piyasaya  katılmasının yolunu açtı kuşkusuz; ama bedeli de büyük oldu. Ekonomilerin kırılganlığı arttığı gibi, ulus devletin sosyo-ekonomik açıdan dengeleyici rolü de kayıplara karıştı ki, ucu demokrasiye çıkmakta… Kamu hizmetleri piyasalaşıp sosyal harcamalar azalınca, işgücü piyasası esneklik namı altında çok daha güvencesiz hale gelince ve küresel tehditler nedeniyle siyasal partilerin birbirinden pek farkı kalmayınca siyasal demokrasi ona en çok ihtiyaç duyanlar için işlevi kalmadı. Kendi gitti, adı kaldı yadigar!… Sonucun ne olduğu da biliniyor; artan güvensizlik ve korkularla milliyetçi, şoven, ötekine düşman politikalara yer açılırken, popülizmden başka siyasetin de şanşı kalmadı. O nedenle birçok ülkede aşırı sağ yükselmişse, bunun nedenlerini güvensizleşen dünya ile toplumsal işlevi elinden alınan ulus devlet,  kadükleşen demokraside aramak gerekir.

Sol açısından ise küreselleşme “emperyalizmin kod adı” olarak niteleniyordu ki, haksız değillerdi. Tepedeki yüzde 1’in dünya gelirinin yarısına sahip olduğu, savaşların bitmediği, işsizlik ile yoksulluğun önlenemediği, küresel ve toplumsal eşitsizliklerin tırmandığı küresel bir imparatorluk!… Bunu sürdürmenin araçları da hazırlanmış kuşkusuz. Bir yanda “oku adam ol, çalış senin de olsun” diyen “Amerikan Rüyası” gibi supaplar her yerde, öte yandan yalnız uluslara değil ırk, renk, cins, etnik köken, dinsel farklılıkları, sosyo-ekonomik eşitsizlikleriyle bin bir parçaya bölünmüş bir dünya… Bir yanda düzene teslimiyetin nimetleri, öte yanda sorumluların görünmez kılınması…  Bir yanda teknolojik oyuncaklarla teknolojik manipülasyonlar, öte yanda insandan uzaklaşan kararlar ile artan acizlik!…

Yine de, tüm handikaplarına karşın, insan kim, insanlık nerede sorusu her zamankinden çok bizi/insanı bekliyor!… Küresel sorunların olduğu, küresel çözümlerin gerektirdiği bir dünyada yaşıyoruz; bu çözümler de “insanın ve insanlığın” yeni bir hamle yapması, kendisine yeni bir aydınlanma yolu açmasını gerektiriyor; tabii, yeryüzün ve kendisi için umutlu bir gelecek istiyorsa!… Bu açıdan küreselleşmenin, bütün günahlarına karşın, karşılıklı bağımlılık, benzeşen yaşamlar, artan iletişim ve bilinçlenme olanaklarıyla aynı zamanda bir çıkış noktası olduğunu düşünmek anlamlı görünüyor. Bazılarının iddia ettiği gibi küreselleşmeyi geriye döndürmek, ulusal sınırlar içine kapanmak artık mümkün değil; bugünkü teknolojik gelişme bile buna izin vermez. Bu nedenle çıkış yolunu, küreselleşmenin eksik kalan boyutlarını tamamlamakla, bir başka deyişle küreselleşmeyi aşağıdan, insandan yana değiştirmek gibi küresel bir bilinç ve küresel bütünlüğü amaçlamakla bulabiliriz. İnsanlığın tüm çeşitliliğine rağmen tek ve aynı olduğu, aynı gezegeni paylaştığı, herkesi etkileyen ortak küresel sorunları olduğu konusundaki bir farkındalık ve bilinç geliştirebilir ve buradan ortak ve bütünlükçü arayışlara yönelebilirsek küreselleşme de, insanlık da değişebilir… 

Zor ama insanın “şeyleşmekten“ çıkması, yeryüzünün ve insanlığın kurtulması  buna bağlı; radikal bir zihniyet ve bilinç değişikliğini getirecek yeni bir hayal ve düşünsel devrime…

“İnsanlığı tek bir “insanlık ailesi”, yeryüzünü “Anavatan”, vatandaşlığı “yeryüzü vatandaşlığı” yapacak ” bir hayal ve devrim !…

Evet iddialı bir hayal ama geçmişte bir avuç soylu karşısında doğuştan gelen lanetlerle sarılı,  birilerinin malı /kölesi olmaktan kurtulamayan insanın doğuştan hakları olduğu, eşit ve özgür doğduğu düşüncesi de hayal değil miydi? İnsanın kutsallıklar ve aşamadığı kastlarla çevrili olduğu bir dünyada, insanın eşit ve özgür doğmasından söz etmenin devrimci niteliği yok muydu? Bu düşünce ile başlayan hak anlayışıyla, temel insan hakları,  siyasal haklar, sosyo-ekonomik haklar, kadın hakları, çevre hakları ve arkasından gelen daha birçok haklarla bir haklar zinciri yaratıldığı biliniyor.  Bu hakların bugün bile ne kadar gerçekleştiği sorgulanabilir ama ilk olarak bu haklar artık yadsınamaz bir kabul görmüş durumda, ikinci olarak değişmesini istediğimiz de zaten bunların gerçekleşmemesi ve gerçekleşmemesine yol açan koşular değil mi?

Dolayısıyla Batı’da insan haklarıyla yaşanan “aydınlanmayı” şimdi tüm haklar ve tüm  insanlık açısından geçerli hale getirecek bir “aydınlanmayı” neden hayal  etmeyelim?

Küresel ya da yeryüzü vatandaşlığı

Aslında Türkiye’de pek konuşulmasa da, “global vatandaşlık” kavramı epeydir dünyanın gündeminde. Türkiye’nin can yakan derdi çok olduğundan başını yukarı kaldırıp dünyaya, dünyanın geleceğine bakan pek olmuyor; dünyadan konuşulduğunda da, “zenginin malı züğürdün çenesini yorar” misali, ABD, Çin, Trump, Merkel, Macron gibi egemenler arası hikayeler de bizi atıl bırakmakta.

Kuşkusuz “global ya da küresel vatandaşlık” kavramı henüz netleşmiş değil; bu alanda verilen eğitim konusunda da kafalar karışık; farklı amaçlarla farklı eğitimler ortaya çıkabilmekte. Yine de bu çabalar, Batı’nın yüzyıllar öncesine giden dünyayı anlama, çözümleme ve yönetme alışkanlığı ile küreselleşen dünyayı sorunları ve olanaklarıyla anlamak ve olası yanıtlara hazırlık yapmak istediğini ortaya koymasıyla önemli… Bu konuda farklı yorumlar yapmak da mümkün; bir yandan küresel vatandaşlık gibi bir duyarlılığı gündeme getirip yerleşmesi için çaba harcamaları takdirle karşılanabilir; öte yandan her zamanki uyanıklıklarıyla bu yöndeki gelişmeleri kontrol etmek istedikleri söylenebilir. Ancak dünyanın geri kalanının kendi dünyalarında eşelenmekten öteye geçemeyişleri ve aslında gelişmekte olan dünyanın daha çok ihtiyaç duyduğu siyasal ve ekonomik düzenin değişmesi konusunda bir varlık ortaya koyamamalarının bütün suçu da onlara yüklenemez.

O nedenle, 90 sonları, 2000 başlarından buyana BM, AB ve Oxfam gibi uluslararası kuruluşların gündemine girmiş olan “küresel vatandaşlık” kavramı ve bu kavram çerçevesinde insanlığı birbirine yakınlaştırmaya, küresel dayanışmayı arttırmaya yönelik küresel vatandaşlık eğitimlerini dikkate almak gerekiyor. BM Genel Sekreterliği tarafından 2015 Milenyum Hedeflerine paralel olarak 2012 yılında Küresel Eğitim Girişimi adını alan (Global Education First Initiative) program, Unesco tarafından desteklenirken, bu programla en başta dünya sorunlarıyla ilgili (world-minded) ve bu sorunlara çözüm üretecek gençler yetiştirilmesi fikri öne çıkmakta. Avrupa’da birçok ülkede küresel farkındalık, küresel öğrenme, küresel eğitim başlıkları altında uygulamaya konan programların, küresel bir dünyada yaşayacak ve çalışacak olanların ihtiyaç duyduğu becerileri kazandırmaya yönelik pragmatist yanları olsa da, böyle bir eğitim ihtiyacı duyulmasının önemi yadsınamaz.[7]

Farklı eğitim düzeylerinde uygulamaya konulan “küresel vatandaşlık eğitimi” (KVE) programlarının değerlendirilmesine yönelik birçok araştırma da yapılmakta. Örneğin, bu eğitimlerin, çoklukla küresel eşitsizlik ve adaletsizlik gibi konularda bilinç ve duyarlılık gelişimini amaçlasa da liberal yaklaşımlarla eleştirel olmaktan uzak kaldığı, özellikle milliyetçi duyguların öne geçtiği ülkelerde ulusal vatandaşlığa rakip olarak algılandığı yolunda eleştiriler gündeme gelmekte:[8] Bu eğitimlerin Batı’nın sömürgeci geçmişini ortaya koymaktan kaçınmayacak biçimde daha eleştirel olmasını isteyen görüşler de var ki, aslında Batı dışındaki ülkelere düşen görevi hatırlatmakta.

Küresel vatandaşlık kuşkusuz bugünkü vatandaşlık anlayışından farklı bir anlayışı davet etmekte. Bugünkü anlayış içinde vatandaşlık, ulusal sınırlar içinde bir topluma aidiyet ile haklar ve sorumluluklar getiren bir bağ olarak düşünülürken, küresel vatandaşlık daha çok küreselleşen dünyaya yakışır ve dünyayı ve insanlık ailesini bir bütün olarak görmeyi hedefleyen bir bilinç, duyarlılık ve sorumluluk olarak tanımlanabilir. Bu düşünceyi haklı kılan dört boyuttan söz etmek de mümkün:[9] Bunlar, insan ırkına üyelik, aynı gezegeni paylaşma ve ona karşı sorumlu olma, herkesi bağlayan ahlaki yasalar, dünya hükümeti yönündeki gelişmeler olarak sıralanabilir. Bugün için yeryüzüne bağlılık ile insanlık ailesine aidiyet konusu kabul etmeye daha yatkın olduğumuz söylenebilir. Buna karşın, dünya hükümeti gibi daha çok kozmopolitlerce savunulan bir gelişmenin gerçekleşmesi bir yana istendiğini düşünmek bile zorken, herkesi bağlayan ahlaki yasalardan söz etmenin kolay olmadığı da ortada.  

Yine de, dünya birbirine benzer hale gelir, ortak sorunların çözümü için karşılıklı bağımlılığın kabulü ve ortak politikalara ihtiyaç  olduğu her gün daha anlaşılırken, bunları tartışmaya açacak ve bu konularda duyarlılık ile bilincin gelişmesine hizmet edecek küresel vatandaşlık anlayışı ve bu yolda eğitimlerin önemi yadsınamaz. Kaldı ki, küreselleşen kapitalizmin varlığını sağlama almak üzere oluşturduğu birçok uluslararası kuruluş var, etkileri de ekonomik alanı aşmakta. Öyleyse, küresel ısınmadan ekonomik büyümeye, teknolojik gelişmelerden insan haklarına, vergi cennetlerinden refah harcamalarına, gıda güvenliğinden işsizliğe kadar insanlığı etkileyen sorunlar karşısında ortak hedef ve politikaları hayata geçirmek üzere uluslararası kuruluşlar neden devreye girmesin? Ya da Birleşmiş Milletler ‘in kuruluş amacına uygun olarak yeniden örgütlemesi neden düşünülmesin? Kısacası bir dünya hükümeti kurulmasa da, küresel sorunlar karşısında küresel hareket etmek ve bunu sağlayacak örgütlenmeler düşünmek mümkün. Hatta, hükümetler devam ederken, Avrupa Parlamentosu benzeri, -orada da üye ülkeler ayrı devlet ve hükümet olarak varlıklarını koruyorlar- tüm ülke vatandaşlarının doğrudan seçimiyle gelecek küresel bir parlamento neden olmasın?

Söylediklerimin hayal yanı üzerinde durulması da pek doğru görünmüyor. Yukarıda hep değindiğim gibi, herkes için daha iyi bir dünya hayalinin var olan koşullarda ve buna sebep olanlar aracılığıyla kurulamayacağı ortada; hayal gibi görünen, aykırı gelen düşüncelerden yola çıkmak gerektiği gibi, geleceği için kaygılanan insana başvurmaktan başka yol da yok. Dünya siyasetini bu yola döndürmek insana düşüyor; küresel vatandaşlık eğitimleri de bunun küçük bir adımı olabilir.

---

[1] Rosi Braidotti (2019)  “İnsan Sonrası, Pek İnsanca: Bir Posthümanistin Anıları ve Emelleri”, Cogito, 95-96, Kış 2019.

[2] Yuval Noah Harrari (2016) Homo Deus: Yarının Kısa bir Tarihi, Kollektif Kitap, İstanbul.

[3] D. West  1998), Kıta Avrupası Felsefesine Giriş (çev. A. Cevizci), Paradigma; İstanbul.  H. Marcuse (1975), Tek Boyutlu İnsan  (çev. A. Timuçin) May Yay. İstanbul. Z. Bauman (2005), Bireyselleşmiş Toplum (çev. Y. Alogan), Arıntı Yay. İstanbul

[4] Solun kitlelere ulaşamaması da bunun bir göstergesi olarak değerlendirilebilir ama solun bireyin bu meşruiyeti sorgulamasını sağlayacak bir söylem ve politika üretemediği de söylenebilir.

[5] Jose Saramago (2017),  Körlük (çev. I. Ergüden), Kırmızı Kedi Yay. İstanbul

[6] Meryem koray, “Sol insanlığa, insanlık sola muhtaç!…”, Birgün Pazar, 15.03, 2020.

[7] Vasileios Symeonidis, Towards Global Citizenship Education, Master’s Degree Studies in International and Comparative Education, No.36, Stockholm University, Mayıs 2015, http://www.edu.su.se/

[8] age, s: 50-51

[9] age, s: 22.

Geçen yazımda insanlığın yüzyıllardır süregelen ütopya ile distopya arasında salınımından söz etmiştim. Bu salınım bugün de sürdüğü gibi, insanlığı gelişmesi doğrultusunda ütopyalarla distopyaların hacmi de büyümekte. O nedenle, Chomsky’nin, korona salgınının ciddiyetini kabul ederken,” bu salgının en büyük iyiliğinin insanlığın nasıl bir gelecek istediğine dair düşünmesi olabileceğine” dair söylemini dikkate almakta yarar var.

Yarar var; çünkü yeryüzünü ve insanlığa daha umutlu bir gelecek kazandırmak için elimizde sihirli bir değnek yok.

Tek yapabileceğimiz daha iyi bir gelecek hayal etmek, bunu gerçekleştirmek için de günahlarımız ile sevaplarımızın gerçekçi bir muhasebesinden başlamak olabilir.

Kuşku yok ki, maddi ve teknolojik açıdan büyük gelişmeler gerçekleştirdi insanlık; ama gerçekleştirdiği “insanlık ya da uygarlığın” çok yerinden döküldüğü ortada. Bir yanda savaşları ve şiddeti, öte yanda açlığı, yoksulluğu eksik değil; bir yanda bölme, ayırma, dışlama konusunda yapmadığı yok; öte yanda bunca gelişmeye karşın ne yeryüzünün vazgeçilmezliğini, ne de aynı insanlık ailesini paylaştığını anlayabilmekte.

O nedenle daha iyi bir gelecek adına aklımıza çok şey gelse de, ilk adım olarak, yeryüzünün vazgeçilmezliği ile savaşa/ şiddete/ayırımcılığa son vermenin gerekliliği ile başlamak yanlış olmasa gerek.

Örneğin elimizde tek bir gezegen var; buna karşın bu güzelim yeryüzüne yaptıklarımızı düşünün!… Kirlenmeyen yanı kalmadı; canlı olduğunu, yaşama can verdiğini unuttuk; arsız çocuklar gibi üstünde tepiniyoruz. Öyle bir tepinme ki, canına, canlılığına kast edilmekte!… Bilim insanlarının raporları, yeryüzünün yüzümüze çarptığı gerçekler bize neler yaptığımız anlatıyor ama bunlar, ne yazık ki, açgözlülük ile boş vermişliğimizi delip geçmekte yeterli olamıyorlar.

Yüzbinlerce yıl önce maymundan ayrılmayla başlayan insanlık hikayesi, beynin gelişmesi, elin kulanılması, teknik üretmesi, dil ve düşünce geliştirmesi gibi onu öteki türlerden ayıran özellikler nedeniyle ciddi bir yaratıcılık/gelişme hikayesi olduğu gibi, içinde çok sayıda insana yönelik yıkım hikayesi de barındırmakta. Dış görünüşlerimiz değişse de anatomik yapı olarak en özel hücreye kadar aynı türün çocukları olan insanlar, “ortak atalarını” unutup Habil ve Kabil ile başlayan kıskançlık ve husumeti yüzyıllardır, bin yıllardır sürdürüp götürmekteler.

Millet diyor, ırk diyor, din diyor, renk diyor, mezhep diyor ve birbirine saldırıyor; bazen yok etmecesine de olabiliyor bu saldırılar!… Onlarca yıl aynı mahallede, birçok ortak duyguyu paylaşan insanlar bile gün gelip etnik veya dinsel farklılık nedeniyle düşmana dönüşüp birbirlerine kıyabiliyorlar. Tüm bunların arkasında insana ait zaafları harekete geçiren güç ve çıkar çatışmaları olduğu biliniyor kuşkusuz; ancak insanlığın bir uygarlıktan söz edebilmesi için yol açtığı kırım ile yıkımın farkına varması gerektiği de ortada.

O nedenle, insan için, şu veya bu gücün yükselttiği davalarla bayrakların insan vahşetinin üstünün örtülmesine yaradığını görme zamanı geldi geçiyor diyebiliriz!…

Yalnız savaşlar da değil günahlarımız; yakın zamana kadar insanı köle yapan, köle olarak kullanan bir insanlık söz konusu. Bugün kölelik kalkmış olsa da, fuhuşa zorlanan çocukları, organ ticareti yapanları, insan kaçakçılığını, göçmenlik hikayelerini, savaşa zorlanan çocuklarla çalışsa da yoksulluktan kurtulamayan insaları düşündüğümüzde uzaya giden, akıllı evler üreten, organ naklini başaran “uygarlığımızın” altında bir dolu “barbarlık” yattığını unutmak mümkün değil.

Bu açıdan insanlığın “lanetli” bir ırk olduğu da söylenebilir!… Mesele de bu lanete son verebilmekte!..

İnsan maddi ve teknolojik açıdan geliştikçe laneti de artıyor!… Örneğin bugün insanın yeryüzü ve yaşam üzerindeki etkilerinin belirleyici hale gelmesi nedeniyle “insan (antroposan) çağı” gibi yeni bir çağa girdiğimizden söz ediliyor ama insan çağında insansız hava araçlarıyla kentler bombalanıyor; biyolojik silahlarla yüzbinler ölüyor veya sakat kalıyor; insan ırkını ve gezegeni mahvedecek nükleer silahlar ise tetikte, beklemekte!…

İnsan çağının yıkıcı nitelikte daha ne marifetler geliştireceğini de bilmiyoruz. Elimizde teknolojik gelişmelerin bir yandan silahlanmaya öte yandan piyasaya odaklanması gibi gerçekler varken, umutlu olmak da zor… Örneğin robotların devreye girdiği bir dünyada, en azından bir kısım insan için, savaşın gerçekliğinin unutulup bilgisayar oyunu haline gelmesi mümkün!

O nedenle, korona salgını sonrasında, “dayanışma” sözcüğünü ya da “hiç kimseyi arkada bırakmayacağız” sözlerini duyduğumda bunları düşünüyorum. Örneğin bu sözün bir anlamı olacaksa insanlığın ilk olarak savaşa son vermeye niyetlenmesi gerekmiyor mu? Savaşlarda ölenler Korona salgınında ölenlerden çok fazla; geride kalanları ise yakılmış, yıkılmış bir ülkede başka felaketler beklemekte; bombaların yalnız insanları değil yeryüzündeki yaşamı tehdit ettiği de ortada… Öyleyse gelecek için kaygılanırken, öncelikle silahlamaya ayrılan kaynaklara dur demeyi neden düşünemiyoruz? Oysa hem insanlığın hem dünyanın buna ihtiyacı var ve bu kaynakların salgına, işsizliğe, yoksulluğa, göçe karşı kullanıldığını düşünmek bile daha aydınlık bir geleceği müjdelemekte.

Evet, eşitsizlikleri, düşmanlıkları, farklılıkları kullanma yanlısı “atmacalar” çok bu dünyada!… Güçleri gibi manipülasyonları da çok… Yine de manipülasyonların çok zaman insanlar arasında sonradan oldurulmuş ekonomik, siyasal, toplumsal, kültürel farklılıklara dayanan inançlarla maya tuttuğu unutulamaz. Bugün de davalar bitmiyor; mayalar da hazır!… Hepimiz benzer sorunlarla boğuşuyor olsak da, kimi ekonomik üstünlüğü ve refahını yitirmek istemiyor; kimi dünya nimetlerindeki payını arttırma peşinde; kimi geride kalmışlığını düşmanlıkla telafi etmek derdinde; kimi korku ve kaygıları için günah keçisi aramakta, vs… Ayrılma/kavga etme nedenlerimiz hiç bitmezken, şimdi ABD ile Çin arasında büyüyen hegemonya ve paylaşım savaşı gibi, tüm dünyayı savaşa götürecek potansiyelimiz de az değil!

Kısacası, bir yandan ekonomik-teknolojik-toplumsal gelişmelerle, öte yandan ülke, millet, ırk, dine dayanan ayrılıklarla bin bir parçaya bölünmüş insanlık atmacaların “oyun alanı” durumunda… Açlık Oyunları’ndaki gibi dünyadaki Güç Oyunları da hepimizi düşmanlıkla çevirip canımıza okurken, bu oyunun asıl kaybedenleri de insanlık ile yeryüzü olmakta!…

Oyunu bozmanın yolunun, atmacalardan değil, insandan geçtiği kuşkusuz. Peki 21.Yüzyılın gelişmiş dünyasının insanı buralarda mı? Örneğin insansız arabaları, ev işlerini görecek robotları, ya da ne zaman yapılacağı belli olmasa da Mars’a yapılacak seyahati hayal ederken, çatışma değil paylaşma/dayanışma/işbirliği doğrultusunda kurulacak bir dünyayı hayal ediyor mu?

Sorunun yanıtı belli!… Bugüne dek dövüşmek, yarışmak, savaşmaktan yana olmuş milyarlarca insanın paylaşma, dayanışma noktasına gelmesini beklemek ancak “ütopya” olabilir. Günümüz dünyasının yol açtığı fay hatları, kışkırttığı bencillik ve acımasız rekabet düşünülürse bugün insanlığın”dayanışmacı” yaklaşımlara daha uzak olduğu da söylenebilir. Yine de birçok çevreden hoşnutsuzlukların ve korkuları arttığı, dünyanın değişmesi gerektiği, korona salgınının bunu iyice ortaya koyduğu yolunda söylemler gelmekte.

Bugün seçimle gelen diktatörlerden söz ediliyor, demokrasiden umut kesilmekte; birçok ülkede insan hakları, hukuk ve demokrasinin tepelendiği görülürken, korona nedeniyle artabilecek gözetim-denetim uygulamalarıyla otoriter yönetimelere fırsat doğacağı düşünülmekte; gelecek açısından umutsuz olanlar, güvensizlik duyanlar çoğalırken, gençler arasında umutsuzluk artmakta; son yıllarda gelişmiş ülkelerde bile ekonomik ya da siyasal nedenlerle sokağa çıkan insanlar var. Hepsi gelecekle ilgili kaygı ve korkuları anlatmaktalar.

İstediklerinin ilk olarak yaşamak için gereken maddi koşullar, güvenlik ve adalet olduğunu düşünmek de zor değil. Buna karşın ortaya çıkan tablo, bir yanda savaş ve yıkım, öte yanda baslı ve şiddet; bir yanda eşitsizlik ve adaletsizlik, öte yanda ayırımıcılık ve dışlama… Durmadan büyüyen yalan ve yozlaşma da bunlara eşlik etmekte!…

21. Yüzyılın gelişmiş dünyasında “insanlık hali” bu!…

Bu insanlık halini değiştirmek açısından insanın kendisinden başka bir özne düşünmek de mümkün değil. Bunun için bugünkü bencilliği ve hoyratlığından sıyrılıp yeryüzüyle ve insanlıkla ilgili devrim niteliğinde bir düşünce değişikliğine ihtiyaç var ki, bunun ardındandan ideoloji, ekonomi, siyaset, hukuk, toplum, kültürel anlamda insanlığı ya da uygarlığı değiştirebilsin…

Örneğin insanlığı tek bir “insanlık ailesi”, yeryüzünü “anavatan”, vatandaşlığı “yeryüzü vatandaşlığı” yapmaya götürecek devrimsel bir değişim!…

Ütopya tabii; ama hepimizin ütopyalara ihtiyacı var.

Aslında “iki arada, bir derede” lafının hikmeti büyük.  Adına ömür dediğimiz, doğum ile ölüm arasında uzanan, kendi gerçekliklerimiz ile içinde bulunduğumuz koşullarca çizilen bir yolda yürüyoruz ya, bu yolu yürürken “arada” “kalmalarımız hiç bitmiyor. 

En başta, evrendeki “hiçliğimiz” ile kendi dünyamızdaki “beyliğimiz” arasında kalmaktayız. En yaman çelişki de bu!… Sonra, bir yanda aklımız ile duygularımız,  gerçeklerimiz ile hayallerimiz gibi kendi kendimizle, öte yanda “benle” dış dünya, bu dünyanın gerçekleri “arasında” kalmalar giriyor devreye… Yaşam denilen geçitte bu düğümleri çözmeyi becermek vezir etmez insanı ama iyi kötü yüzmeyi öğrenmek olur ki, boğulmaktan kurtarır… Yıllar geçtikçe her ikilem, her arada kalışla birlikte derenin debisi, suyun dönemeçleri arttığından yaşamak giderek rafting yapmaya benzer; her dönemeçte kayık değiştirenler, geriye dönenler de olur;  kendileri kalarak kıyıya ulaşanlar da…

Yine de, Candan Erçetin’in söylediği  şarkıdaki gibi, Elbette… 

Güneş her akşam batıp her gün doğuyorsa
Çiçekler solup solup tekrar açıyorsa
En derin yaralar kapanıyorsa
En büyük acılar unutuluyorsa
Neden korkulur hayatta söyleyin bana

Evet, ama öyle ama böyle derede yüzmeyi öğreniriz; öğrendiklerimiz ve yaptığımız seçimlerle de “insanlığın” yolu döşenir. Günümüz insanının (homo sapiens) 50 bin yıla uzanan tarihini de, işte, bu öğrendiklerimizle seçimlerimiz yazar… Ne yazık ki, uygarlıktan söz ettiğimiz bugün de savaşı, açlığı, yoksulluğu ve adaletsizliği sona erdiremediğimize göre,  öğrendiklerimizle seçimlerimiz yetmemiş demektir!… 8 milyara yaklaşan dünya nüfusu içinde ancak 1 milyar insan, hani “insan onuruna yakışır” yaşam deniliyor ya, öyle bir yaşam sürebiliyorsa aşağıdaki şiirdeki gibi, “insan aşkına” maruzatta bulunmak da kaçınılmaz.